वेदविज्ञानरंजन - ५८

 

#वेदविज्ञानरंजन_५८

आजच्या भागात आपण *वेदांतील धातुविज्ञान* ह्याविषयी अधिक माहिती घेणार आहोत.
शुद्ध धातू आणि मिश्र धातू कोणते ह्याचे खूप छान वर्णन खालील श्लोकात केले आहे.

🚩
सुवर्णं रजतं ताम्रं त्रपु सीसकमायसम् |
षडेतानि च लोहानि कृत्रिम कांस्यपित्तलौ ||
🚩

शुद्ध धातू :

सुवर्ण, रजत (चांदी ), ताम्र (तांबे ), त्रपु (टिन ), सीसकम् (लोह ) आणि अयस् (लोखंड )

मिश्रधातू :

कांस्य (  bronz )
पितळ (brass )

विविध प्रकारे सोने कसे तयार करावे ह्याचे ज्ञान अगदी वेदकाळात सुद्धा भारतीयांना अवगत होते. ते खालील श्लोकातून समजून घेता येते.

🚩
रसजं क्षेत्रजं चैव |
लोहसङ्करजं तथा |
त्रिविधं जायते हेम |
चतुर्थं नोपलभ्यते ||
🚩

सोने हा धातू रासायनिक प्रक्रियेद्वारा (रसजम् ) , खाणीतून (क्षेत्रजम् ) आणि धातूंच्या मिश्रणातून (लोहसङ्करजम् ) प्राप्त होतो.
Gold is obtained from chemicals, mines and mixture of metals.. म्हणूनच *सोन्याचा धूर* निघत असावा असे वाटते.
येथे रासायनिक प्रक्रियेचा उल्लेख केला आहे. म्हणजेच *रसायनशास्त्र* सुद्धा आपल्या भारतात किती *प्रगत* होते हे लक्षात येते.

आता *कांस्य म्हणजे Bronze* हा धातू तयार करण्याविषयी खालील श्लोक पाहू :
🚩
अष्टभागेन ताम्रेण द्विभागकुटिलेन च |
विद्रुतेन भवेत् कांस्यं तत् सौराष्ट्रभवं शुभम् ||
🚩

कांस्य हा धातू ८ भाग तांबे आणि २ भाग जस्त ह्यांच्या मिश्रणाने तयार होतो आणि सौराष्ट्र भागात जास्त प्रमाणात तयार होतो.

Bronze is obtained by melting 8 parts of copper,  and 2 parts of tin together. This was practiced more in Saurashtra

*शिसे (Lead)* हा धातूची वैशिष्ट्ये कोणती ह्याचीसुद्धा माहिती आपल्याला पुरातन संस्कृत ग्रंथात मिळते.
🚩
द्रुतद्रावं महाभारं छेदे कृष्णसमुज्ज्वलम् |
पूतिगन्धं बहिःकृष्णं शुद्धं सीसमतोsन्यथा ||
🚩

शुद्ध शिसे वितळण्यास सोपे, घनता, लवचिक, दुर्गंधीयुक्त असते. त्याला काळे बाह्य आवरण असते. या गुणधर्मांशिवाय शिसे अशुद्ध असते.

Pure lead is easy to melt, dense, ductile, has foul smell,  black outer covering. Lead without these properties is impure.

*रसरत्नसमुच्चय* ह्या ग्रंथात *लोहाचे आणि चुंबकाचे विविध प्रकार* वर्णन केले आहेत.

🚩
मुण्डं तीक्ष्णं च कान्तं च त्रिप्रकारमयः स्मृतम् |
मृदु कुण्डं कडारञ्च त्रिविधं मुण्डमुच्यते |
खरं सारञ्च हन्नालं तारावट्टञ्चवारिजम् |
काललोहाभिधानञ्च षड्विधं तीक्ष्णमुच्यते ||
भ्रामकं चुम्बकञ्चैव कर्षकं द्रावकं तथा |
एवञ्चतुर्विधं कान्तं रोमकान्तञ्च पञ्चमम् ||
🚩

मुंड लोह (east Iron )
तीक्ष्ण लोह (wrought Iron )
कान्तलोहं ( carbon steel )

मुंडलोह - मृदु, कुण्ड, कडार
तीक्ष्णलोह - खर, सार, हृन्नाल, तारावट्ट, वाजिर, काललोह
कान्तलोहं - भ्रामक, चुंबक, कर्षक, द्रावक,  रोमकान्त

थोडक्यात सांगायचे झाले तर आपल्या *वैदिक संस्कृतीत अनेक ज्ञानभांडारे होती. परंतु, मेकॉलेप्रणीत शिक्षणपद्धतीने ही सर्व माहिती कालबाह्य ठरविली आणि भारतीयांवर मागासलेपणाचा शिक्का मारला.*  इंग्रजी शिक्षणाचा उदो उदो करताना आपण आपली मूळ संस्कृती, तिच्यातील वैज्ञानिक संदर्भ, इतिहास आणि आपली सर्वभाषाजननी संस्कृत भाषा हे सर्व काही विसरत चाललो आहोत हीच आपली शोकांतिका आहे. तूर्तास इथेच थांबतो. *पुढील लेखांत अजून वैज्ञानिक संदर्भ पाहू.*

जगभरातील सर्व मराठी माणसांना ह्या ज्ञानाचा लाभ व्हावा ह्यासाठी वेदविज्ञानरंजन ह्या लेखमालिकेतील सर्व लेख खालील website वर उपलब्ध आहेत. सर्वांनी ह्या site वर लेख जरूर वाचावेत आणि आपले अभिप्राय द्यावेत ही नम्र विनंती.
*www.ancientindianscience.com*

प्रस्तुत *लेख तुमच्या सर्व ग्रुप्स वर (समूहांत) पाठवावा* ही नम्र विनंती.
ज्यांना ही *लेखमालिका*  हवी असेल त्यांनी माझ्याशी ( *श्री. वैभव दातार*  ) पुढील what's app number वर संपर्क साधावा *8898482382*
संकलन आणि लेखन : श्री. वैभव दातार, कल्याण