वेदविज्ञानरंजन - ६२

 #वेदविज्ञानरंजन_६२ 

आजच्या भागात आपण एक अतिशय विस्मयकारक माहिती पाहणार आहोत. माझ्या आधीच्या बर्‍याच लेखांमध्ये पृथ्वी गोल आहे ह्याची माहिती प्राचीन भारतातील विद्वानांना होती ह्याविषयी आपण वाचले आहेच. पृथ्वी गोल असल्यामुळे जगाच्या विविध भागांत दिवस आणि रात्र ह्यांच्या वेळा बदलत असतात. हे आपल्याला माहिती आहे. आजकाल इंटरनेट आणि गूगल च्या माध्यामातून जगात कुठल्या वेळी दिवस, रात्र आहे. किती वाजले आहेत हे सर्व आपल्याला एका क्लिक वर समजते. परंतु, आजपासून हजारो वर्षांपूर्वी आपल्या संस्कृत ग्रंथांत पृथ्वीवरील विविध देशांच्या किंवा खंडांच्या वेळेबाबत माहिती लिहिलेली आढळते. 

भास्कराचार्य सिद्धांत शिरोमणी ग्रंथ अध्याय : गोलाध्याय : भुवनकोशः 

श्लोक १७ 

लङ्का कुमध्ये यमकोटिरस्याः प्राक् पश्चिमे रोमकपत्तनं च |

अधस्ततः सिद्धपुरं सुमेरुः सौम्ये$थ याम्ये वडवानलश्च ||१७||

आर्यभटीय गोलपाद - 

उदयो यो लङ्कायां सोऽस्तमयः सवितुरेव सिद्धपुरे ।

मध्याह्नो यवकोट्यां रोमकविषयेऽर्धरात्रः स्यात् ।।

लङ्कापुरे अर्कस्य यदोदयः स्यात् 

तदा दिनार्द्धं यमकोटिपुर्याम् |

अधस्तदा सिद्धपुरे अस्तकालः 

स्याद्रोमके रात्रिदलं तदैव ||४४||

लङ्कापुरे अर्कस्य यदोदयः स्यात् येथे लंका ह्या शब्दाचा अर्थ श्रीलंका म्हणणे साधारण विषुववृत्ताजवळील प्रदेश. जेव्हा तिथे अर्कस्य उदयः म्हणजे सूर्योदय होतो साधारण सकाळी ५.३० ची वेळ त्यावेळी यमकोटीपुरीत (New Zealand ) अर्धा दिवस असतो म्हणजे दुपार होते दुपारी १२.०० ची वेळ. 

अधस्तदा सिद्धपुरे अस्तकालः त्यावेळी सिद्धपुरीत म्हणजे साधारण Texas किंवा Mexico ह्याचा परिसर (अमेरिका खंड ) तिथे सूर्यास्त होतो म्हणजे साधारण संध्याकाळी ६ ची वेळ. 

रोमके रात्रिदलं तदैव म्हणणे रोमपुरीत (Europe खंड ) रात्र असते साधारण रात्री १२. ०० ची वेळ 

श्लोकात दिलेल्या विविध प्रदेशांच्या नावावरून ते प्रदेश ओळखणे आजच्या काळात कठीण आहे. तरीही आत्ताच्या timezone नुसार यवकोटी\यमकोटी म्हणजे साधारण New Zealand च्या आसपासचा प्रदेश, सिद्धपुरी म्हणजे अमेरिका खंडाचा मध्यभाग किंवा दक्षिणभाग (CENTRAL TIME ZONE ) रोमकम् म्हणजे साधारण Europe खंडाचा काही प्रदेश (CET ZONE) 

भारतातील सूर्योदयाची वेळ पहाटे ५.३० किंवा ६ अशी मानल्यास आर्यभट्टांच्या वरील श्लोकांचा आधार घेऊन आपल्याला पृथ्वीवरी विविध प्रदेश आणि त्यांच्या वेळा ह्यांची पडताळणी करता येते.

ह्या सर्वांतील मुख्य मुद्दा असा की प्राचीन भारतीय गणितशास्त्र जाणणाऱ्या ह्या विद्वानांनी भारतात राहून पृथ्वीच्या इतर भागात साधारण किती वाजले असतील आणि सूर्याची स्थिती काय असेल हे कसे काय जाणले? ह्याचा कसा काय अंदाज बांधला? आधुनिक विज्ञानाशी हे सर्व निष्कर्ष बर्‍यापैकी मिळते जुळते आहेत. ह्याचा अर्थ पृथ्वी गोल आहे, ती स्वतः भोवती फिरत फिरत सूर्याभोवती फिरते हे सर्व सिद्धांत प्राचीन भारतात ज्ञात होते. कदाचित विमानासारख्या एखाद्या यंत्रात बसून त्यांनी हवेतून ही सर्व निरीक्षणे नोंदली असावीत. थोडक्यात म्हणजे ह्याचे श्रेय परदेशी शास्त्रज्ञांना न देता भास्कराचार्य आणि आर्यभट्ट अशा भारतीय वैज्ञानिकांना देणे आवश्यक आहे.

थोडक्यात सांगायचे झाले तर आपल्या *वैदिक संस्कृतीत अनेक ज्ञानभांडारे होती. परंतु, मेकॉलेप्रणीत शिक्षणपद्धतीने ही सर्व माहिती कालबाह्य ठरविली आणि भारतीयांवर मागासलेपणाचा शिक्का मारला.* इंग्रजी शिक्षणाचा उदो उदो करताना आपण आपली मूळ संस्कृती, तिच्यातील वैज्ञानिक संदर्भ, इतिहास आणि आपली सर्वभाषाजननी संस्कृत भाषा हे सर्व काही विसरत चाललो आहोत हीच आपली शोकांतिका आहे. तूर्तास इथेच थांबतो. *पुढील लेखांत अजून वैज्ञानिक संदर्भ पाहू.* 

जगभरातील सर्व मराठी माणसांना ह्या ज्ञानाचा लाभ व्हावा ह्यासाठी वेदविज्ञानरंजन ह्या लेखमालिकेतील सर्व लेख खालील website वर उपलब्ध आहेत. सर्वांनी ह्या site वर लेख जरूर वाचावेत आणि आपले अभिप्राय द्यावेत ही नम्र विनंती. 

*www.ancientindianscience.com* 

प्रस्तुत *लेख तुमच्या सर्व ग्रुप्स वर (समूहांत) पाठवावा* ही नम्र विनंती. 

ज्यांना ही *लेखमालिका* हवी असेल त्यांनी माझ्याशी ( *श्री. वैभव दातार* ) पुढील what's app number वर संपर्क साधावा *8898482382* 

संकलन आणि लेखन : श्री. वैभव दातार, कल्याण

वेदविज्ञानरंजन - ६१

 

#वेदविज्ञानरंजन_६१

*अगस्ती ऋषी आणि विद्युतशक्ती भाग - १*

*हायड्रोजन गॅस फुगा*  आणि *विद्युतविलेपन*

अनेन जलभंगोस्ति प्राणोदानेषु वायुषु |
एवं शतानां कुम्भानाम् संयोगः कार्यकृत् स्मृतः ||

(अनेन जलभंगोस्ति) ज्यामुळे जलभंग होतो म्हणजे पाण्याचे पृथक्करण होते. (प्राणोदानेषु वायुषु) प्राण म्हणजे ऑक्सिजन आणि उदान म्हणजे हायड्रोजन वायू निर्माण होतात. अशाप्रकारे (शतानां कुम्भानाम् संयोगः ) शंभर कुंभ एकत्र आणले तर त्यापासून तयार होणारा हायड्रोजन छान कार्य करतो.

वायुबन्धकवस्त्रेण निबद्धो यानमस्तके |
उदानः स्वलघुत्वेन विभर्त्याकाशयानकम् ||

(वायुबन्धकवस्त्रेण) ज्यात वायू बांधलेला असतो असे वस्त्र म्हणजे हवा भरलेला फुगा. (यानमस्तके ) म्हणजे यानाच्या डोक्यावर बांधावा. (उदानः स्वलघुत्वेन) त्या फुग्यात हायड्रोजन वायू सोडावा. (विभर्त्याकाशयानकम्) त्या हायड्रोजन वायूने भरलेल्या फुग्यामुळे ते यान आकाशात उडते.

जुन्या चित्रपटांमध्ये हायड्रोजन गॅस फुग्यात बसून आकाशात उडणारी माणसे आपण पाहिली आहेत. ह्या प्रकाराचा शोध हजारो वर्षांपूर्वी महर्षि अगस्ती ह्यांनी लावला होता. त्यांनी ही सप्रमाण आणि उदाहरणासह वरील श्लोकात सांगितले आहे. फुगा ह्या शब्दासाठी अतिशय सुंदर शब्द अगस्ती ऋषींनी योजला आहे तो म्हणजे *वायुबंधक वस्त्र* ह्या वस्त्रात आपण वायू बांधून ठेवू शकतो असे वस्त्र. परंतु, दुर्दैवाने ह्याचे श्रेय खालील शास्त्रज्ञाला देण्यात आले आहे.

एम. चार्ल्स यांनी असा हायड्रोजन वायू भरलेला फुगा इ. स. १८०० - १८०४ मध्ये पॅरिस येथे उडविला होता.

*विद्युतविलेपन प्रक्रिया -*

कृत्रिमस्वर्णरजतलेपः सत्कृतिरुच्यते |
यवक्षारमयोधानौ सुशक्तजलसन्निधौ |
आच्छादयति तत्ताम्रंस्वर्णेन रजतेन वा |
सुवर्णलिप्तं तत्ताम्रं शातकुंभमिति स्मृतम् ||
(अगस्त्यसंहिता )

कृत्रिम सुवर्ण किंवा चांदीच्या लेपाला सत्कृती असे म्हणतात. लोखंडाच्या भांड्यात एक सुशक्त जल म्हणजे आम्ल (Acid ) घ्यावे. त्याच्या सान्निध्यात सोने, चांदी(यवक्षार ) आणि तांबे आणले असता रासायनिक प्रक्रिया होऊन तांब्यावर सोन्याचा किंवा चांदीचा मुलामा, लेप चढतो. सोन्याचा लेप असलेल्या त्या तांब्याला *शातकुंभ* असे म्हणतात.
ह्याचा अर्थ विद्युतविलेपन प्रक्रिया (electroplating technique ) प्राचीन काळापासून भारतीयांना ज्ञात होते. विद्युतधारा (electric current )(Andre Marie Ampere ) मोजण्याचे आणि विभवांतर (Voltage ) (Alessandro Volta ) मोजण्याचे एकक (Unit ) (Ampere and Volt ) हे पाश्चात्य शास्त्रज्ञांच्या नावावर न राहता अगस्ती ऋषींच्या नावे असायला हवे.

थोडक्यात सांगायचे झाले तर आपल्या *वैदिक संस्कृतीत अनेक ज्ञानभांडारे होती. परंतु, मेकॉलेप्रणीत शिक्षणपद्धतीने ही सर्व माहिती कालबाह्य ठरविली आणि भारतीयांवर मागासलेपणाचा शिक्का मारला.*  इंग्रजी शिक्षणाचा उदो उदो करताना आपण आपली मूळ संस्कृती, तिच्यातील वैज्ञानिक संदर्भ, इतिहास आणि आपली सर्वभाषाजननी संस्कृत भाषा हे सर्व काही विसरत चाललो आहोत हीच आपली शोकांतिका आहे. तूर्तास इथेच थांबतो. *पुढील लेखांत अजून वैज्ञानिक संदर्भ पाहू.*

जगभरातील सर्व मराठी माणसांना ह्या ज्ञानाचा लाभ व्हावा ह्यासाठी वेदविज्ञानरंजन ह्या लेखमालिकेतील सर्व लेख खालील website वर उपलब्ध आहेत. सर्वांनी ह्या site वर लेख जरूर वाचावेत आणि आपले अभिप्राय द्यावेत ही नम्र विनंती.
*www.ancientindianscience.com*

प्रस्तुत *लेख तुमच्या सर्व ग्रुप्स वर (समूहांत) पाठवावा* ही नम्र विनंती.
ज्यांना ही *लेखमालिका*  हवी असेल त्यांनी माझ्याशी ( *श्री. वैभव दातार*  ) पुढील what's app number वर संपर्क साधावा *8898482382*

संकलन आणि लेखन : श्री. वैभव दातार, कल्याण

वेदविज्ञानरंजन - ६०

 

#वेदविज्ञानरंजन_६०

*अगस्ती ऋषी आणि विद्युतशक्ती भाग - १*

आज आपण अगस्ती संहिता ग्रंथातील एक महत्त्वाचे वैज्ञानिक तत्व अभ्यासणार आहोत. हायड्रोजन वायू भरलेला फुगा आकाशात कशाप्रकारे सोडायचा ह्याचे पूर्ण शास्त्रीय ज्ञान प्रस्तुत ग्रंथात सांगितले आहे. डॉ. नारायण गोपाळ डोंगरे आणि डॉ. शंकर गोपाळ नेने ह्या दोन शास्त्रज्ञांनी 'PHYSICS IN ANCIENT INDIA' ह्या त्यांच्या पुस्तकात अतिशय सुंदर विश्लेषण केले आहे.

🚩
संस्थाप्य मृण्मये पात्रे ताम्रपत्रं सुशोभितम् |छादयेच्छिखिग्रीवेण चार्द्राभिः काष्ठपांसुभिः ||
🚩

(सुशोभितम् ताम्रपत्रं) एक सुंदर, स्वच्छ तांब्याचा पत्रा घ्यावा. (मृण्मये पात्रे संस्थाप्य ) मातीच्या पात्रात, कुंभात ठेवावा. (छादयेत् शिखिग्रीवेण) कोळशाच्या भुकटीचे आच्छादन त्यावर करावे. (आर्द्राभिः काष्ठपांसुभिः ) थोडी ओलसर अशी विशिष्ट प्रकारची भुकटी त्यावर पसरावी.

🚩
दस्ता लोष्ठो निधातव्यः पारदाच्छादिततस्ततः
संयोगाज्जायते तेजो मैत्रावरुणसंज्ञितम् ||
🚩

(दस्ता लोष्ठो निधातव्यः) जस्त, विशिष्ट प्रकारची माती आणि पारा यांचे मिश्रण करावे आणि वर उल्लेख केलेल्या मातीच्या भांड्यात ठेवावे. त्याच्या संयोगाने मैत्रावरुण तेज उत्पन्न होते.

येथे *मैत्रावरुण तेज म्हणजे विद्युतधारा* होय (positive and negative electricity ) अगस्ती ऋषींना पाण्यातून विद्युतनिर्मिती कशी करायची तसेच, पाण्यात ऑक्सिजन आणि हायड्रोजन वायू असतात आणि (H2O) पाण्यातून विद्युतधारा प्रवाहित केली असता पाण्याचे पृथक्करण होऊन त्यापासून *ऑक्सिजन आणि हायड्रोजन वायू वेगळे करता येतात* ह्या संपूर्ण प्रक्रियेचे ज्ञान होते. वरील प्रक्रियेत जस्ताचा उपयोग केला आहे. म्हणजेच त्या काळात भारतातील *धातुविज्ञान अत्यंत प्रगत* होते *दोन धातूंचे मिश्रण करणे, धातू शुद्ध करणे, त्यांवर रासायनिक प्रक्रिया* करणे अशाप्रकारची सर्व कार्ये चालत असत. पुढचा भागात अजून पुढचे दोन श्लोक पाहू.

थोडक्यात सांगायचे झाले तर आपल्या *वैदिक संस्कृतीत अनेक ज्ञानभांडारे होती. परंतु, मेकॉलेप्रणीत शिक्षणपद्धतीने ही सर्व माहिती कालबाह्य ठरविली आणि भारतीयांवर मागासलेपणाचा शिक्का मारला.*  इंग्रजी शिक्षणाचा उदो उदो करताना आपण आपली मूळ संस्कृती, तिच्यातील वैज्ञानिक संदर्भ, इतिहास आणि आपली सर्वभाषाजननी संस्कृत भाषा हे सर्व काही विसरत चाललो आहोत हीच आपली शोकांतिका आहे. तूर्तास इथेच थांबतो. *पुढील लेखांत अजून वैज्ञानिक संदर्भ पाहू.*

जगभरातील सर्व मराठी माणसांना ह्या ज्ञानाचा लाभ व्हावा ह्यासाठी वेदविज्ञानरंजन ह्या लेखमालिकेतील सर्व लेख खालील website वर उपलब्ध आहेत. सर्वांनी ह्या site वर लेख जरूर वाचावेत आणि आपले अभिप्राय द्यावेत ही नम्र विनंती.
*www.ancientindianscience.com*

प्रस्तुत *लेख तुमच्या सर्व ग्रुप्स वर (समूहांत) पाठवावा* ही नम्र विनंती.
ज्यांना ही *लेखमालिका*  हवी असेल त्यांनी माझ्याशी ( *श्री. वैभव दातार*  ) पुढील what's app number वर संपर्क साधावा *8898482382*

संकलन आणि लेखन : श्री. वैभव दातार, कल्याण

वेदविज्ञानरंजन - ५९

 

#वेदविज्ञानरंजन_५९

*वराहमिहीर यांच्या बृहत्संहिता ह्या ग्रंथात अध्याय क्र. ५४ उदकार्गल* नावाचा आहे. त्यात *भूगर्भातील भूजल कसे शोधावे, झरे कसे असावेत ह्या संबंधी खूप छान शास्त्रीय माहिती* दिली आहे. ह्यातील काही निवडक श्लोक आपण पाहू.
*उदक म्हणजे पाणी, अर्गल म्हणजे अवरोध. ह्या अवरोधाला दूर करून भूजलास जमिनीवर आणता येते.*

🚩
धर्म्यं यशस्यं च वदाम्योSहंदकार्गलं येन जलोपलब्धिः।
पुंसां यथाङ्गेषु शिरास्त्तयैव क्षितावपि प्रोन्नतनिम्नसंस्थाः ||१||
🚩
ज्याप्रमाणे मानवी *शरीरात शिरा* असतात, नाड्या असतात   त्याप्रमाणे *भूमीतसुद्धा विविध शिरा असतात, त्यातून पाणी वाहते.*

🚩
एकेन वर्णेन रसेन चाम्भश्चयुतं नभस्तो वसुधाविशेषात्।
नानारसत्वं बहुवर्णतां च गतं परी यं क्षितितुल्यमेव ||२ ||
🚩

*आकाशातून पडणारे जल, पाऊस सारख्याच रंगाचे आणि चवीचे असते. ते ज्या भुईवर पडते, त्यानुसार त्या पाण्याला चव आणि रंग प्राप्त होतो. जशी भूमी, तसेच पाणी*.

🚩
पुरहूतानलमयनिर्ऋतिवरुणपवनेन्दुशङ्करा देवाः।
विज्ञातव्याः क्रमशः प्राच्याद्यानां दिशां पतयः||३ ||

दिक्पतिसंज्ञाश्च शिरा नवमी मध्ये महाशिरानाम्नी।
एताभ्योSन्याः शता शो विनसृता नामभिः प्रथिताः।।४।।

पातालादूर्ध्वशिरा शुभाश्चतुर्दिक्षु संस्थिता याश्च।
कोणदिगुत्था न शुभाः शिरानिमित्तान्यतो वक्ष्ये।।५।।
🚩

आठ दिशांचे आठ स्वामी आहेत.
इन्द्र, अग्नि, यम, निर्ऋति, वरुण, वायु, सोम आणि ईशान. ह्यांच्या नावाने आठ मुख्य शिरा असतात. उदा. ऐन्द्री, आग्नेयी, याम्या. मध्यभागी एक महाशिरा असते आणि त्याच्याकडून शेकडो शिरा निघतात. जी शिरा पाताळातून वर येते आणि चारही दिशांना पसरते ती शुभ असते.

🚩
यदि वेतसोSम्बुरहिते देशे हस्तैस्त्रिभिस्ततः पश्चात्।
सार्धे पुरुषे तोयं वहति शिरा पश्चिमा तत्र।।६।।
🚩

*दुष्काळग्रस्त परदेशात वेतस नावाचा वृक्ष असेल तर, त्याच्या पश्चिम दिशेला तीन हात अंतरावर, दीड पुरुष खोल पश्चिम शिरा प्रवाहित असते*

🚩
चिह् नमपि चार्ध पुरुषे मंडूकः पाण्डूरोSथ मृत्पीता।
पुटभेदकश्च तस्मिन् पाषाणो भवति तोपनधः।।७।।
🚩

अर्धा पुरुष खणल्यावर तिथे पांढरा बेडूक असतो, पिवळ्या रंगाची माती असते आणि त्याच्या खाली जलधारा असते.

वरील सर्व श्लोक वाचल्यावर असे लक्षात येते की *वराहमिहिर ह्यांनी प्रचंड अभ्यास करून, प्रयोग करून अनेक निष्कर्ष काढले आहे. विविध अनुमाने काढली आहेत.* आताच्या काळात हे सर्व पूर्ण १०० % लागू होणार नाही. परंतु, त्यामुळे वराहमिहिर ह्यांचे महत्त्व कुठेही कमी होत नाही. वराहमिहिर हे एक ज्येष्ठ भूगर्भशास्त्रज्ञ होते. त्यांनी प्रचंड अभ्यास करून ही सर्व माहिती संस्कृत भाषेत लिहून ठेवली आहे. *आपलीच संस्कृत भाषा आपल्याला आता वाचता येत नसल्याने तुझे आहे तुजपाशी परि तू जागा चुकलासी ह्या उक्ती प्रमाणे आपण सर्व श्रेय पाश्चिमात्य वैज्ञानिकांना देऊन मोकळे झालो.*

थोडक्यात सांगायचे झाले तर आपल्या *वैदिक संस्कृतीत अनेक ज्ञानभांडारे होती. परंतु, मेकॉलेप्रणीत शिक्षणपद्धतीने ही सर्व माहिती कालबाह्य ठरविली आणि भारतीयांवर मागासलेपणाचा शिक्का मारला.*  इंग्रजी शिक्षणाचा उदो उदो करताना आपण आपली मूळ संस्कृती, तिच्यातील वैज्ञानिक संदर्भ, इतिहास आणि आपली सर्वभाषाजननी संस्कृत भाषा हे सर्व काही विसरत चाललो आहोत हीच आपली शोकांतिका आहे. तूर्तास इथेच थांबतो. *पुढील लेखांत अजून वैज्ञानिक संदर्भ पाहू.*

जगभरातील सर्व मराठी माणसांना ह्या ज्ञानाचा लाभ व्हावा ह्यासाठी वेदविज्ञानरंजन ह्या लेखमालिकेतील सर्व लेख खालील website वर उपलब्ध आहेत. सर्वांनी ह्या site वर लेख जरूर वाचावेत आणि आपले अभिप्राय द्यावेत ही नम्र विनंती.
*www.ancientindianscience.com*

प्रस्तुत *लेख तुमच्या सर्व ग्रुप्स वर (समूहांत) पाठवावा* ही नम्र विनंती.
ज्यांना ही *लेखमालिका*  हवी असेल त्यांनी माझ्याशी ( *श्री. वैभव दातार*  ) पुढील what's app number वर संपर्क साधावा *8898482382*
संकलन आणि लेखन : श्री. वैभव दातार, कल्याण

वेदविज्ञानरंजन - ५८

 

#वेदविज्ञानरंजन_५८

आजच्या भागात आपण *वेदांतील धातुविज्ञान* ह्याविषयी अधिक माहिती घेणार आहोत.
शुद्ध धातू आणि मिश्र धातू कोणते ह्याचे खूप छान वर्णन खालील श्लोकात केले आहे.

🚩
सुवर्णं रजतं ताम्रं त्रपु सीसकमायसम् |
षडेतानि च लोहानि कृत्रिम कांस्यपित्तलौ ||
🚩

शुद्ध धातू :

सुवर्ण, रजत (चांदी ), ताम्र (तांबे ), त्रपु (टिन ), सीसकम् (लोह ) आणि अयस् (लोखंड )

मिश्रधातू :

कांस्य (  bronz )
पितळ (brass )

विविध प्रकारे सोने कसे तयार करावे ह्याचे ज्ञान अगदी वेदकाळात सुद्धा भारतीयांना अवगत होते. ते खालील श्लोकातून समजून घेता येते.

🚩
रसजं क्षेत्रजं चैव |
लोहसङ्करजं तथा |
त्रिविधं जायते हेम |
चतुर्थं नोपलभ्यते ||
🚩

सोने हा धातू रासायनिक प्रक्रियेद्वारा (रसजम् ) , खाणीतून (क्षेत्रजम् ) आणि धातूंच्या मिश्रणातून (लोहसङ्करजम् ) प्राप्त होतो.
Gold is obtained from chemicals, mines and mixture of metals.. म्हणूनच *सोन्याचा धूर* निघत असावा असे वाटते.
येथे रासायनिक प्रक्रियेचा उल्लेख केला आहे. म्हणजेच *रसायनशास्त्र* सुद्धा आपल्या भारतात किती *प्रगत* होते हे लक्षात येते.

आता *कांस्य म्हणजे Bronze* हा धातू तयार करण्याविषयी खालील श्लोक पाहू :
🚩
अष्टभागेन ताम्रेण द्विभागकुटिलेन च |
विद्रुतेन भवेत् कांस्यं तत् सौराष्ट्रभवं शुभम् ||
🚩

कांस्य हा धातू ८ भाग तांबे आणि २ भाग जस्त ह्यांच्या मिश्रणाने तयार होतो आणि सौराष्ट्र भागात जास्त प्रमाणात तयार होतो.

Bronze is obtained by melting 8 parts of copper,  and 2 parts of tin together. This was practiced more in Saurashtra

*शिसे (Lead)* हा धातूची वैशिष्ट्ये कोणती ह्याचीसुद्धा माहिती आपल्याला पुरातन संस्कृत ग्रंथात मिळते.
🚩
द्रुतद्रावं महाभारं छेदे कृष्णसमुज्ज्वलम् |
पूतिगन्धं बहिःकृष्णं शुद्धं सीसमतोsन्यथा ||
🚩

शुद्ध शिसे वितळण्यास सोपे, घनता, लवचिक, दुर्गंधीयुक्त असते. त्याला काळे बाह्य आवरण असते. या गुणधर्मांशिवाय शिसे अशुद्ध असते.

Pure lead is easy to melt, dense, ductile, has foul smell,  black outer covering. Lead without these properties is impure.

*रसरत्नसमुच्चय* ह्या ग्रंथात *लोहाचे आणि चुंबकाचे विविध प्रकार* वर्णन केले आहेत.

🚩
मुण्डं तीक्ष्णं च कान्तं च त्रिप्रकारमयः स्मृतम् |
मृदु कुण्डं कडारञ्च त्रिविधं मुण्डमुच्यते |
खरं सारञ्च हन्नालं तारावट्टञ्चवारिजम् |
काललोहाभिधानञ्च षड्विधं तीक्ष्णमुच्यते ||
भ्रामकं चुम्बकञ्चैव कर्षकं द्रावकं तथा |
एवञ्चतुर्विधं कान्तं रोमकान्तञ्च पञ्चमम् ||
🚩

मुंड लोह (east Iron )
तीक्ष्ण लोह (wrought Iron )
कान्तलोहं ( carbon steel )

मुंडलोह - मृदु, कुण्ड, कडार
तीक्ष्णलोह - खर, सार, हृन्नाल, तारावट्ट, वाजिर, काललोह
कान्तलोहं - भ्रामक, चुंबक, कर्षक, द्रावक,  रोमकान्त

थोडक्यात सांगायचे झाले तर आपल्या *वैदिक संस्कृतीत अनेक ज्ञानभांडारे होती. परंतु, मेकॉलेप्रणीत शिक्षणपद्धतीने ही सर्व माहिती कालबाह्य ठरविली आणि भारतीयांवर मागासलेपणाचा शिक्का मारला.*  इंग्रजी शिक्षणाचा उदो उदो करताना आपण आपली मूळ संस्कृती, तिच्यातील वैज्ञानिक संदर्भ, इतिहास आणि आपली सर्वभाषाजननी संस्कृत भाषा हे सर्व काही विसरत चाललो आहोत हीच आपली शोकांतिका आहे. तूर्तास इथेच थांबतो. *पुढील लेखांत अजून वैज्ञानिक संदर्भ पाहू.*

जगभरातील सर्व मराठी माणसांना ह्या ज्ञानाचा लाभ व्हावा ह्यासाठी वेदविज्ञानरंजन ह्या लेखमालिकेतील सर्व लेख खालील website वर उपलब्ध आहेत. सर्वांनी ह्या site वर लेख जरूर वाचावेत आणि आपले अभिप्राय द्यावेत ही नम्र विनंती.
*www.ancientindianscience.com*

प्रस्तुत *लेख तुमच्या सर्व ग्रुप्स वर (समूहांत) पाठवावा* ही नम्र विनंती.
ज्यांना ही *लेखमालिका*  हवी असेल त्यांनी माझ्याशी ( *श्री. वैभव दातार*  ) पुढील what's app number वर संपर्क साधावा *8898482382*
संकलन आणि लेखन : श्री. वैभव दातार, कल्याण

वेदविज्ञानरंजन - ५७

 

#वेदविज्ञानरंजन_५७

आजच्या भागात आपण *वेदांतील धातुविज्ञान* ह्याविषयी माहिती घेणार आहोत.

अथर्ववेद कांड ५ सूक्त २८ मंत्र १ खालीलप्रमाणे आहे.

🚩नव प्राणान्नवभिः सं मिमीते दीर्घायुत्वाय
शतशारदाय |
हरिते त्रीणि रचते त्रीणि त्रीण्ययसि त्रीणि तपसाविष्ठितानि 🚩

शंभर वर्षे दीर्घायूसाठी नऊ प्राण नऊ इंद्रियांमध्ये स्थिर असतात. *सोन्याचे तीन, लोहाचे तीन, चांदीचे तीन* असे नऊ धागे उष्णता निर्माण करतात.

अथर्ववेद कांड ११ सूक्त ३ मंत्र ७ खालीलप्रमाणे आहे.

🚩श्याममयोस्य मांसानि लोहितमस्य लोहितम्
त्रपु भस्म हरितं वर्णः पुष्करमस्य गंधः | 🚩

काळे *लोह* ह्याचे मास आहे, *लाल लोह रक्त* आहे, *जस्त* हे त्याचे भस्म आहे. पुष्कर हा गंध आहे. ह्यात शर्व - रुद्र देवतेचे वर्णन आहे.

*छांदोग्योपनिषद्* ४,१७,७  ह्यातील मंत्र खालीलप्रमाणे आहे.

🚩 तद्यथा लवणेन सुवर्ण संदध्यात् सुवर्णेन |
रजतं रजतेन त्रपु त्रपुणा सीसं सीसेन लोहं लोहेन दारु चर्मणा || 🚩

*चांदीला सुवर्णाने, जस्ताला चांदीने, शिश्याला जस्ताने, लोहारा शिश्याने, आणि लाकडाला लोहाने, चामड्याने शुद्ध केले जाते.*

यजुर्वेद अध्याय १८, मंत्र, १३ खालीलप्रमाणे आहे. आपण धार्मिक कार्य करताना जे रुद्र सूक्त म्हणतो त्यातील खालील मंत्र आहेत.

🚩 अश्मा च मे मृत्तिका च मे.....
हिरण्यं च मे अयश्च मे श्यामं च मे लोहं च मे सीसं च मे त्रपु च मे यज्ञेन कल्पन्ताम् 🚩

*सोने, लोखंड, शिसे, जस्त असे जे धातू आहेत त्यांचा उपयोग विश्वाच्या कल्याणासाठी करावा.*

महर्षी कणाद वैशेषिक दर्शन अध्याय २, आह्निक १:

🚩 त्रपुसीसलोहरजतसुवर्णानामग्निसंयोगाद्
द्रवत्वमद्भिः सामान्यम् ||७|| 🚩

*जस्त, शिसे, लोह, चांदी, सुवर्ण यांचा अग्नीबरोबर संयोग झाला की ते वितळतात आणि पाण्यासारखे होतात.*

वरील विविध उदाहरणे वाचल्यास लक्षात येते की अतिशय प्रगत असे धातुविज्ञान वेदकाळात ज्ञात होते. वरील बर्‍याच श्लोकांत, मंत्रात जस्त ह्या धातूचा उल्लेख आला आहे. तांबे आणि पितळ ह्या धातूंचे मिश्रण केले असता जस्त हा धातू तयार होतो. *तांबे + पितळ = जस्त* म्हणजेच धातूंच्या मिश्रणातून नवीन धातू तयार करण्याची कला वेदकाळी अस्तित्वात होती. त्याचप्रमाणे
*धातू वितळवून त्यापासून नवीन धातू तयार करण्याचे ज्ञान होते. त्याकाळी नौकाबांधणी, शस्त्रास्त्र निर्मिती, रथ, विमाने ह्यांची निर्मिती ह्यासाठी खूप मोठ्याप्रमाणात धातूकाम केले जात असे.*

थोडक्यात सांगायचे झाले तर आपल्या *वैदिक संस्कृतीत अनेक ज्ञानभांडारे होती. परंतु, मेकॉलेप्रणीत शिक्षणपद्धतीने ही सर्व माहिती कालबाह्य ठरविली आणि भारतीयांवर मागासलेपणाचा शिक्का मारला.*  इंग्रजी शिक्षणाचा उदो उदो करताना आपण आपली मूळ संस्कृती, तिच्यातील वैज्ञानिक संदर्भ, इतिहास आणि आपली सर्वभाषाजननी संस्कृत भाषा हे सर्व काही विसरत चाललो आहोत हीच आपली शोकांतिका आहे. तूर्तास इथेच थांबतो. *पुढील लेखांत अजून वैज्ञानिक संदर्भ पाहू.*

जगभरातील सर्व मराठी माणसांना ह्या ज्ञानाचा लाभ व्हावा ह्यासाठी वेदविज्ञानरंजन ह्या लेखमालिकेतील सर्व लेख खालील website वर उपलब्ध आहेत. सर्वांनी ह्या site वर लेख जरूर वाचावेत आणि आपले अभिप्राय द्यावेत ही नम्र विनंती.
*www.ancientindianscience.com*

प्रस्तुत *लेख तुमच्या सर्व ग्रुप्स वर (समूहांत) पाठवावा* ही नम्र विनंती.
ज्यांना ही *लेखमालिका*  हवी असेल त्यांनी माझ्याशी ( *श्री. वैभव दातार*  ) पुढील what's app number वर संपर्क साधावा *8898482382*
संकलन आणि लेखन : श्री. वैभव दातार, कल्याण